1990'lı Yıllardan Günümüze Türkiye'de Sivil İtaatsizlik ve Örnek Olaylar

---

Tezin Türü: Yüksek Lisans

Tezin Yürütüldüğü Kurum: Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi, İktisadi Ve İdari Bilimler Fakültesi, Siyaset Bilimi Ve Kamu Yönetimi, Türkiye

Tezin Onay Tarihi: 2023

Tezin Dili: Türkçe

Öğrenci: Nisa Nur Arduç

Danışman: Ayşem Sezer Şanlı

Özet:

Sivil itaatsizlik, karşı koyma güdüsünün bir dışavurumu olarak ilk çağlardan beri varlık gösteren, günümüze kadar ulaşabilmeyi başaran pasif bir direniş biçimi olmuştur. Sivil itaatsizlik haksız bir uygulama karşısında kanuni yolların tüketilmesinden sonra başvurulan bir pratik olma niteliği taşımaktadır. Sivil itaatsizlik eylemleri kanuna aykırılık vasfını buradan almaktadır. Sivil itaatsizlik eylemcisi düzene aykırılık oluşturmaz, işleyişteki aksaklıkların giderilmesi noktasında bu yönde bir tercihte bulunmaktadır. Sivil itaatsizlik eylemlerini diğer eylemlerden ayıran en temel nokta siyasi bir nitelik taşımasıdır. Bu çalışma, Türkiye’de erken Cumhuriyet tarihinden günümüze dek görülen sivil itaatsizlik eylemlerini kronolojik olarak ele almaktadır.

Türkiye’de 1960’lı yıllarında görünürlük kazanan sivil itaatsizlik eylemlerinin en yoğun olduğu periyod 1990-2000 yılları arasındadır. 1960’lı yıllarda işçi sınıfının örgütlenme pratikleri ve bu örgütlenişin sendikalar kanalıyla gerçekleştiği görülmektedir. DİSK’in kurulması bu noktada önem arz etmektedir. 1990’lı yıllar ise, Kürt sorununun ve siyasal İslam’ın politik gündemde ağırlık kazandığı bir dönemdir. Politik kimliği olmayan gruplar bu dönemde barışçıl eylem formları ile politize olmuşlardır. 12 Eylül Askeri Darbesi’nin akabindeki toplumsal kaos, siyasal şiddetin artması, gözaltında kaybedilenler, faili meçhul cinayetler gibi insan haklarına ilişkin sorunlar sivil itaatsizlik eylemlerine başvurulmasındaki en temel sebeplerdir. Şiddet pratikleriyle baş edebilmek için barışçıl eylem formuna sahip olan sivil itaatsizlik tercih edilmektedir. Bu tercihin ilkesel, ideolojik olduğu kadar pragmatik yönleri de bulunmaktadır.

Çalışma bu çerçeveden hareketle dört ana bölümde yapılandırılmaktadır. Çalışmanın birinci bölümünde sivil itaatsizlik kavramı tanımlanmakta, konuyu ele alan kuramcılardan yola çıkılarak sivil itaatsizliğin unsurları değerlendirilmektedir. Sivil itaatsizlik kavramını yazına kazandıran Henry David Thoreau olmuştur. Buna ek olarak Mahatma Gandhi kavramın tanımlanması ve genişletilmesi noktasında katkı sağlamakta; Martin Luther King ise bu felsefeden yola çıkarak geliştirdiği eylem biçimleri ile tanınmaktadır. Kuramsal bölümden sonra, ikinci, üçüncü ve dördüncü bölümler Türkiye’de sivil itaatsizlik eylemlerinin tarihine ilişkin farklı örnekler barındırmaktadır. Çalışmanın ikinci bölümünde, Türkiye’nin 1960’lı yıllarından 1990 yılına kadar gerçekleşen sivil itaatsizlik eylemleri ele alınmaktadır. Bu bölümde, Çorum Alpagut İşçi eylemi, Tös eylemleri, Bahar eylemleri ve Beyaz eylemler incelenmektedir. Çalışmanın üçüncü bölümünde, Türkiye’nin 1990’lı yıllarından 2000 yılına kadar gerçekleşen sivil itaatsizlik eylemleri değerlendirilmektedir. Bu bölümde Bergama köylülerinin direnişi, Işık Söndürme eylemleri, Başörtüsü eylemleri, Cumartesi Anneleri, Barış Anneleri ve Açlık Grevi eylemleri ele alınmaktadır. Çalışmanın dördüncü bölümünde 2000’li yıllardan günümüze dek uzanan süreçte gerçekleşen sivil itaatsizlik eylemleri incelenmektedir. Dördüncü bölümde Duran Adam eylemleri, Adalet Yürüyüşü eylemi ve Diyarbakır Anneleri’nin eylemleri ele alınmaktadır. Bu bağlamda çalışmada sivil itaatsizlik kavramından hareketle Türkiye’de gerçekleşen sivil itaatsizlik eylemleri bütünlüklü bir anlayışla değerlendirilmektedir.

Anahtar Kelimeler: Sivil İtaatsizlik, Barışçıl Eylem, Protesto, Şiddetsizlik.