Bektaşiliğin Doğuşunu Hazırlayan Kalenderliğin Anadolu'daki Siyasi Etkileri

Kömürcü E.

II. Uluslararası Türkistan'dan Anadolu'ya İrfan Geleneği: Abdal Ata Sempozyumu, Çorum, Türkiye, 26 - 27 Nisan 2024, sa.130, ss.367-386

  • Yayın Türü: Bildiri / Tam Metin Bildiri
  • Basıldığı Şehir: Çorum
  • Basıldığı Ülke: Türkiye
  • Sayfa Sayıları: ss.367-386
  • Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi Adresli: Evet

Özet

Kalenderilik; Budist ve Maniheist öğretisinin yayıldığı dönemlerde 9. Yüzyıldan itibaren varlık gösteren Melamilik akımın içinden gelişimini göstermiştir. Kalenderlik ya da Kalenderîlik genel anlamda yaşadığı toplumun düzeninden farklı olarak dünyaya ehemmiyet göstermeyen ve bu düşünce tarzını günlük hayatına yansıtan bir tasavvuf akımıdır. Kalenderîler dilenmeye “selman etmek”, dilenmeye çıkmaya da “selmana çıkmak” derlerdi. Tasavvuf tarihinde önemli etkileri bulunan Kalenderilik zamanla İslam dünyasının çeşitli mekanlarına yayılmıştır.

Moğol baskılarından kaçarak Anadolu’ya gelen dervişler arasında Kalenderiye tarikatına mensup Cemaleddin Savi’de bulunmaktadır. Selçuklular döneminde kurulan zaviyelerden en büyüğü ve etkini bugün Eskişehir’de bulunan Seyyid Gazi Zaviyesi olmuştur. Bunun yanı sıra 13. Yy Anadolu tasavvufunda inanç- kılık kıyafet (saçlarını kazımaları, mutlak surette yoksulluğu savunup, mal-mülk sahibi olmaya karşı çıkmış ve gezgin dilenci olarak yaşamışlardır) gibi farklı görüş ve düşünceler sergilemişlerdir. Kalenderî ve Haydarî dervişlerinin Mevlâna ile ilişkilerde bulunmalarından hareketle onların Konya ve çevresinde kalabalık oldukları söylenebilir. Moğolların Anadolu’yu istila sürecinde onların en yakın müttefiki haline gelen Kalenderiler pek çok elçilik ve casusluk faaliyetlerinde bulanmışlardır. Buna karşılık Moğollarda kendilerine karşı olan dini zümrelerin elinde olan medrese, tekke, zaviye ve vakıf gibi kurumları alarak Kalenderilerin tasarrufuna vermiştir. Böylece Kalenderiler daha geniş bir alana yayılmışlardır. Hem Moğollar hem de Moğol yanlısı Selçuklu devlet bürokratları Kalenderi grupları koruyup şehirlerde teşkilatlanmalarını sağlamıştır. Bu durum Anadolu Selçuklu Devletini destekleyen dini ve sosyal zümrelerin zayıflamasına ve devletin yıkılmasına sebep olmuştur.

Bu bildiri kapsamında 13. yy. da Şeyh Cemaleddin Sâvî tarafından kurulan Kalenderiye tarikatının Anadolu Selçuklular döneminden itibaren Anadolu’da ortaya çıkan bazı siyasî, sosyal, iktisadî karışıklıklar yaşandığı dönemlerde Kalenderi zümrelerinin birtakım ayaklanmalara ve bunları teşvik eden hareketlere katılmışlardır. Özelikle 1240 yılındaki Babai isyanından sonra Kalenderi dervişleri, Bektaşilik tarikatının doğuşunu hazırladığı gibi 14. yüzyıl başlarından itibaren, Rûm Abdalları ya da Abdâlân-ı Rûm adıyla Osmanlı Beyliği'nin kuruluş döneminde diğer tasavvufî zümreler içinde yer alarak önemli roller icra etmişlerdir. Bildiride 13. yüzyılda Anadolu'da tasavvuf tarihi bakımından inanç, kılık-kıyafet gibi yönüyle karışık bir tablo sergileyen Kalenderiliğin gelişim süreci ile Anadolu’daki siyasi etkilerinden bahsedilecektir.

Anahtar Kelimeler: Selçuklu, Kalenderilik, Anadolu, Tasavvuf